De Romanovs in de negentiende eeuw

In 1913 vierde Rusland een jubileum: de Romanov-dynastie was driehonderd jaar aan de macht. In 1613 was de aartsvader van deze beroemde dynastie, de 16-jarige Michail Fjodorovitsj, uitgeroepen tot tsaar en grootvorst middenin een Rusland dat verscheurd was door oorlog en interne machtsstrijd. In 1913 was Rusland een wereldmacht geworden, maar desondanks zag het er niet veel beter uit: Balkanoorlogen, de dreigende Eerste Wereldoorlog, enorme sociale politieke en sociale onrust in Rusland zelf.

De dynastie kende echter ook meer glorieuze momenten. Hoogte- en dieptepunten wisselden elkaar vrijwel de gehele driehonderd jaar af. Dus ook tijdens de periode waar de tentoonstelling in de Hermitage Amsterdam over gaat, de negentiende eeuw, met uitloop tot aan de Russische Revolutie van 1917. Een tijd van zes tsaren; sommigen niet zo bekend, zoals Paul I, sommigen wel, vooral de laatste tsaar van Rusland Nicolaas II. Zij openden en besloten een tijd van schitterende hofcultuur en groot politiek en sociaal rumoer.

Paul I (1754-1801), tsaar vanaf 1796

Paul I, zoon en opvolger van Catharina de Grote, werd door zijn moeder buiten staatszaken gehouden, waardoor hij zich miskend voelde. Hij nam veel maatregelen die haar beleid ongedaan moesten maken. Direct na zijn troonsbestijging bijvoorbeeld stelde hij een strenge orde van opvolging in. Daarmee kwam een eind aan de willekeur van het ‘Reglement van Opvolging’ van Peter de Grote, volgens welke de heerser zelf een erfgenaam mocht aanwijzen. Nu was de opvolger in principe de oudste zoon van de heersende tsaar. Vrouwen werden uitgesloten van troonopvolging. Had de tsaar geen zoon, dan ging de troon naar zijn oudste broer. Overleed de oudste zoon voortijdig, dan nam de eerstvolgende zoon de troon over.

Paul had ook een hekel aan het Winterpaleis. Hij associeerde het met zijn moeder. Hij bouwde zijn eigen paleis iets verderop, bij de Zomertuin: het Michaël Kasteel. Het paleis moest hem veiligheid bieden en aanslagen voorkomen. Vergeefs. Paul werd veertig dagen na de oplevering in zijn nieuwe paleis vermoord.

In een poging zich meer in Europa te laten gelden was Paul I van 1798 tot 1801 Grootmeester van de Maltezer Orde, iets waar hij erg aan hechtte. Hij trouwde twee keer. Zijn eerste vrouw, Natalja Aleksejevna (geboren als Wilhelmina Louisa van Hessen-Darmstadt; 1755-1776) stierf in het kraambed. Nog in hetzelfde jaar hertrouwde hij, met Maria Fjodorovna (geboren als Sophia Dorothea van Württemberg; 1759-1828). Ze kregen tien kinderen onder wie ‘onze’ Anna Pavlovna (Paulowna). Het gezin bracht veel tijd door in het nieuwe buitenpaleis dat Catharina voor Paul had laten bouwen, Pavlovsk, vlakbij haar eigen zomerpaleis in Tsarskoje Selo.

Alexander I (1777-1825), tsaar vanaf 1801

Alexander I volgde in 1801 zijn vader Paul I op. Dankzij zijn aanvankelijke vriendschap met Napoleon werd in Rusland de empirestijl geïntroduceerd. Al snel werd deze stijl toegepast in allerlei vertrekken in het Winterpaleis en in de zomerpaleizen. Schilderingen met Griekse en Romeinse scènes sierden de wanden, meubels in Griekse. Etruskische en Egyptische stijl completeerden het interieur. Er ontstond ook een nationale variant, de Russische empire.

De latere vijandschap met Napoleon en de overwinning op hem na een Franse inval in Rusland, gaven de Russen een enorm gevoel van eigenwaarde, vooral toen Alexander het verslagen Parijs binnentrok met een grootse parade op de Champs-Élysées.

Alexander was al op vijftienjarige leeftijd getrouwd met Jelizaveta Aleksejevna (Louise van Baden; 1779-1826). Met haar kreeg hij twee dochters, die allebei stierven voordat ze twee jaar oud waren. Zelf overleed hij plotseling in Zuid-Rusland in november 1825. Zijn lichaam zou naar St.-Petersburg vervoerd zijn en zoals gebruikelijk begraven in de Peter en Paul Kathedraal, maar zijn tombe bleek in 1925 leeg te zijn…

Nicolaas I (1796-1855), tsaar vanaf 1825

De jongere broer van Alexander volgde hem op na diens plotselinge dood. Nicolaas was een militair in hart en nieren. Hoewel hij zei geen verstand van schilderijen te hebben, maakten de kunstcollecties van de tsaren onder zijn bewind belangrijke tijden mee. Tijdens een felle brand in december 1837, waarbij het Winterpaleis bijna afbrandde, hielp hij zelf om de kunstschatten in veiligheid te brengen. Het paleis werd zeer snel heropgebouwd en ging al in maart 1839 weer open. Daarna schakelde Nicolaas de Duitse architect en kunstschilder Leo von Klenze in om een nieuwe gebouw te ontwerpen voor de Hermitagecollectie. Aan het Winterpaleis vast bouwde hij een écht museum, in classicistische stijl. In 1852 opende de Nieuwe Hermitage als officieel museum voor de keizerlijke verzamelingen, toegankelijk voor iedereen.

Meteen in 1825 werd Nicolaas I geconfronteerd met een grote opstand, die van de Dekabristen. Die groep wilde hervormingen en zag liever zijn broer Konstantin op de troon, niet alleen als vermeend symbool van die hervormingen, ook omdat hij als oudere broer de eerstgegadigde voor de troon zou zijn. Konstantin had echter in stilte afstand gedaan van zijn opvolgingsrecht. Nicolaas was daardoor de wettige tsaar en greep zijn ‘recht’ door de opstand hard neer te slaan. De gebeurtenis tekende zijn regering, die zich kenmerkte door militarisme en strenge autocratie. Nicolaas stelde vele nieuwe regels op voor het hofprotocol en voor baluniformen en japonnen. Hij stierf onder mysterieuze omstandigheden in 1855. Volgens nooit helemaal ontzenuwde geruchten pleegde hij zelfmoord omdat de Russische nederlaag in de Krimoorlog onafwendbaar leek.

Nicolaas I trouwde in 1817 met Aleksandra Fjodorovna (geboren als Frederica Louise Charlotte Wilhelmina van Pruisen; 1798-1860). Aleksandra hield van lezen, dansen en muziek en had naar verluidt een goede, ironische kijk op mannen. Ze kleedde zich elegant en koos haar sieraden met smaak. Het echtpaar kreeg tien kinderen, van wie er twee dood geboren werden.

Alexander II (1818-1881), tsaar vanaf 1855

De regering van Alexander II werd gekenmerkt door een groot aantal hervormingen: afschaffing van de lijfeigenschap, verbetering van het onderwijs en stichting van een aantal universiteiten. Zijn liberale en hervormende politiek leverde niet alleen instemming op bij de bevolking. Er werden maar liefst zeven aanslagen op hem gepleegd, de laatste met fatale gevolgen. Op de plek waar een anarchist hem doodschoot, vlakbij het Winterpaleis, bouwde zijn zoon tsaar Alexander III ter nagedachtenis de bekende kerk van de ‘Verlosser op het Bloed’ (1883-1907).

Alexander II trouwde in 1841 met Maria Aleksandrovna (geboren als prinses Maria van Hessen; 1824-1880). Maria had een frêle gezondheid, maar baarde toch acht kinderen.

Alexander III (1845-1894), tsaar vanaf 1881

Door de onverwachte dood van zijn vader kwam Alexander III onvoldoende voorbreid op de troon, ook al doordat zijn oudere broer Nikolaj, de oorspronkelijke troonopvolger, was overleden aan tbc. Alexander III was veel minder progressief dan zijn vader en volgde een rigide conservatieve koers. In zijn publieke verschijning stond hij bekend om zijn harde, kille uitstraling. In huiselijke kring was hij echter een aimabele echtgenoot en vader, wat hij overbracht op zijn zoon Nicolaas II.

In 1866 trouwde Alexander met een Deense prinses, Marie Sophie Frederikke Dagmar (1847-1928), de voormalige verloofde van zijn overleden broer, na haar huwelijk Maria Fjodorovna geheten. Een knappe, zeer intelligente en elegante vrouw. Ze leerde Russisch om haar volk te kunnen begrijpen, wat haar populair maakte. Ze kreeg met Alexander zes kinderen. Maria was een van de weinige leden van de Romanov-familie die na de Revolutie ontsnapten aan de bolsjewieken. Ze vluchtte terug naar Denemarken. Ze overleed in Hvidøre bij Kopenhagen. Haar lichaam werd in 2006 bijgezet in de Peter en Paul Kathedraal in St.-Petersburg, volgens haar laatste wens.

Nicolaas II (1868-1918), tsaar van 1894 tot 1917

De laatste Romanov-tsaar zag zijn keizerrijk verworden van een van ’s werelds machtigste spelers tot een economische en militaire ramp. Hij nam de starheid van zijn vader over. Keer op keer wendde hij zich af van democratisering en moderne ontwikkelingen, maar in zijn besluiteloosheid stelde hij er niets tegenover. Daarmee zette hij het toneel voor het dramatische einde in 1917.

Uit zijn huwelijk (1894) met Aleksandra Fjodorovna (geboren als Alix van Hessen-Darmstadt; 1872-1918) werden eerst vier dochters geboren en toen pas een troonopvolger, Aleksej. Deze leed aan hemofilie en werd uit de openbaarheid gehouden. Gaandeweg trokken ook Nicolaas en Aleksandra zelf zich meer uit het publieke leven terug. Tijdens de Februarirevolutie van 1917 werd Nicolaas gedwongen af te treden. Hij riep zijn broer Michail uit tot nieuwe tsaar, maar werkelijke benoeming bleef uit. Eind 1917 namen de bolsjewieken de macht over. Nicolaas II en zijn gezin werden gevangengezet in Jekaterinenburg en daar allen in juli 1918 gefusilleerd.